विचार

एप्पलका सह-संस्थापक स्टीभ जब्सको ‘नेतृत्वकर्ता र अनुयायीबीचको भिन्नता नवप्रवर्तनले छुट्याउँछ’ भन्ने उद्धरण विशेषगरी विश्वभर देखिएको विघटनकारी बजार गतिशीलताको सन्दर्भमा आजका व्यवसायहरूसँग गहिरो रूपमा प्रतिध्वनित हुने देखिन्छ । महामारी पश्चात् ‘नयाँ सामान्य’ पुन:प्राप्तिको प्रारम्भिक आशावादितापछि विश्व फेरि एकपटक अद्वितीय परिस्थितिहरूमा छ, जसलाई बढ्दो सामाजिक ध्रुवीकरण, साइबर असुरक्षा, प्रविधि अवरोध, गुण दुष्प्रचार, दबाबका मुद्रास्फीति जोखिमहरूले हुने अस्थिर सरकार, बेरोजगारी, जैविक विविधतामाथिको खतरा र लामो समयदेखि कायम रहेको भू-राजनीतिक तनावका जोखिमहरू कायमै छन् । अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ) को विश्व आर्थिक परिदृश्य ले २०८०/८१ मा ३.२ प्रतिशत र २०८१/८२ मा ३.३ प्रतिशतमा विश्वको वृद्धि स्थिर तर मन्द रहने प्रक्षेपण गरेको छ । २०२५ तर्फ हेर्दा विश्वको अर्थतन्त्रले नवीन चुनौतीहरूको सामना गर्ने देखिन्छ । हामीले पहिले नै उत्पादन र सेवा क्षेत्र दुवैमा सुस्तताका संकेतहरू देख्न थालेका छौं, जसले हालका वर्षहरूमा देखिएको उदीयमान स्थिरतालाई परीक्षण गर्ने सम्भावना छ । विश्व आर्थिक मञ्चको ग्लोबल रिस्क्स रिपोर्ट २०८०/८१ अनुसार आर्थिक अनिश्चितता, आपूर्तिमा प्रचालित मूल्य दबाब, खाद्य असुरक्षा र बढ्दो ऋणजस्ता प्रमुख चिन्ताहरू उल्लेखनीय बाधाहरू बन्दै छन् । सेन्सरशीप र दुष्प्रचार ठूलो रूपमा देखा पर्ने र भू-राजनीतिक तनाव (विशेषगरी तेल, व्यापार मार्गहरू र पूर्वी एसियामा बढ्दो प्रविधि आपूर्ति श्रृंखलाहरूले आर्थिक पूर्वानुमानहरूलाई निरन्तर अस्पष्ट पार्ने देखिन्छ । समृद्ध नेपालः सुखी नेपाली दक्षिण एसिया र पूर्वी एसिया प्यासिफिक क्षेत्रको क्षेत्रीय दृष्टिकोण सकारात्मक रहेको देखिन्छ । मुद्रास्फीति दर २०७९/८० को ५.९ प्रतिशत र २०७८/७९ को ९.२ प्रतिशतबाट घटेर ४.८ प्रतिशतमा झरेको छ । मुख्य मुद्रास्फीति पनि घट्दो क्रममा छ जुन २०८०/८१ मा ४.५ प्रतिशत पुग्ने अपेक्षा गरिएको छ । स्वदेशतर्फ हेर्दा वैश्विक अनिश्चितताहरूका बाबजुद नेपाली अर्थतन्त्र अपेक्षाकृत स्थिर रहेको छ, जसमा २०७८/७९ मा ५.६१ प्रतिशत, २०७९/८० मा १.९५ प्रतिशत र असार २०८१ मा समाप्त हुने आर्थिक वर्षमा ३.८७ प्रतिशतको कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा वृद्धि भएको छ । यसले प्रतिव्यक्ति आय ३ प्रतिशतले वृद्धि भई १ हजार चार सय ३४ अमेरिकी डलरमा पुर्‍याएको छ जसले उपभोग वृद्धिको अवसर प्रस्तुत गर्दछ । यो वर्षको पहिलो अर्धवार्षिकमा मुद्रास्फीति ८ प्रतिशतबाट ६ प्रतिशतमा झरेको र विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा वृद्धि भएको कुराले समर्थित भएर व्यवसाय वृद्धिका लागि अनुकूल वातावरण प्रस्तुत गरेको छ । तथापि, तरलता अभाव, बाह्य प्रवासन र माईग्रेसन, उत्पादन प्रतिकूल कर संरचना, बढदो उत्पादन लागत र कमजोर लगानी संरक्षणका चुनौतीहरूले हाम्रो वृद्धिको मार्गमा बाधा पुर्‍याइरहेका छन् । फलस्वरूप यस वर्ष हामीले औद्योगिक क्षेत्रमा चिन्ताजनक प्रवृत्ति देखेका छौं, जसमा आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा जीडीपीमा १३.६ प्रतिशत योगदान रहेकोमा आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा १३ प्रतिशतमा झरेको छ । प्रतिव्यक्ति आयमा सीमान्त वृद्धि भए तापनि यो गिरावटले मागको सुस्त अवस्थालाई जनाउँछ । हामी विश्वास गर्दछौं कि औद्योगीकरणलाई गति दिन र थप लगानी आकर्षित गर्न कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा उत्पादन क्षेत्रको योगदान स्थिर र सकारात्मक रहनु पर्दछ । यसका लागि कम्पनीहरूलाई उत्पादन क्षेत्रमा लगानी गर्न सक्षम बनाउने नीतिहरू र सही औद्योगिक वातावरणको आवश्यकता पर्दछ । हालै सम्पन्न लगानी सम्मेलन २०८०/८१ ले अपनाएको ‘समृद्ध नेपाल सुखी नेपाली’ को भावनामा म हाम्रो प्रधानमन्त्रीलाई औद्योगिक कानुनमा प्रगतिशील परिवर्तनहरूको श्रृंखला अघि बढाउनु भएकोमा हार्दिक धन्यवाद दिन चाहन्छु । हामी नेपालमा दिगो आर्थिक वृद्धिका पहलहरूको उत्सुकतापूर्वक प्रतीक्षा गरिरहेका छौं । माथिको सन्दर्भलाई ध्यानमा राख्दै प्रतिकूलताहरूका बीच युनिलिभर नेपाल आफूलाई वृद्धितर्फ धकेल्न राम्रोसँग स्थापित छ । किनकि यसले खण्डीकृत उपभोक्ता परिदृश्यमा नयाँ बजार अवसरहरू खोल्न विविधीकरण, जोखिम न्यूनीकरण र स्थानीयकरणलाई प्राथमिकता दिएको छ । हामीले २०८१/८२ र त्यसपछिको हाम्रो वृद्धि महत्त्वाकांक्षा पूरा गर्न प्रमुख चालकको रूपमा प्रतिभा र चपलतामा ध्यान केन्द्रित गरेका छौं । हामी विश्वास गर्दछौं कि हाम्रो डिजिटलाइजेसन यात्राले उपभोक्ता आधारमा जीवन्तता थप्न र नेपालमा भविष्योन्मुख संगठनको रूपमा अगाडि बढ्ने मार्ग प्रशस्त गर्न हाम्रा सहयोगात्मक प्रयासहरूमा थप तालमेल मिल्नेछ । घटेको माग चालु आर्थिक वर्षमा युनिलिभर नेपालले मुद्रास्फीति, उपभोक्ता छनोट, ग्राहक साख र न्यून तरलताका कारण कम उपभोक्ता माग अनुभव गर्‍यो, जसको परिणामस्वरूप हाम्रो सञ्चालनबाट उत्पन्न कारोबारमा -२.८ प्रतिशतको गिरावट आयो । हामी स्वीकार्छौं कि यो हाम्रो आन्तरिक अपेक्षाअनुरूप छैन । र, हामीले उपभोक्ताको मन जित्न सक्रिय कदमहरू चाल्नुका साथै नजिकको भविष्यमा स्थिति परिवर्तन हुने अपेक्षा गर्दछौं । हामी विश्वास गर्दछौं कि विदेशी रेमिट्यान्समा वृद्धि र पूर्वाधार र कल्याणकारी उपायहरूमा सरकारी खर्चले उपभोग र परिणामस्वरूप भविष्यमा खरिद प्रक्रियालाई गति दिनेछ । त्यसैले यसको पूर्वानुमानमा यस वर्ष कम्पनीले ब्राण्ड निर्माण, मूल्य अद्यावधिक गर्ने प्रस्तावहरू र उपभोक्ता प्रवर्द्धनमा खर्च बढाउने मामलामा आफ्नो खर्च उल्लेखनीय रूपमा बढाएको छ ताकि अग्रपंक्तिमा रहन सकोस् । अग्रणी स्थानीय उत्पादन विगत ३१ वर्षमा युनिलिभर नेपालले प्रारम्भिक उदारीकृत अर्थतन्त्रमा बजार परिवर्तनहरू मात्र होइन, राजनीतिक अशान्ति र आन्तरिक द्वन्द्वहरूसँगै पनि गतिशील रूपमा विजय हासिल गरेको छ । आज युनिलिभर नेपालले आफूले सञ्चालन गरेका श्रेणीमा उल्लेखनीय रूपमा उच्च कर्पोरेट बजार हिस्सा राख्दछ र ब्यूटी, पर्सनल केयर र होम केयर श्रेणीमा नेपालको सबैभन्दा ठूलो उपभोक्ता वस्तुहरूको उत्पादक रहेको छ । उद्योगहरूले जीडीपीमा १३ प्रतिशत योगदान दिने देशमा सबैभन्दा ठूलो उत्पादन उद्योगको रूपमा युनिलिभर नेपाल लिमिटेडले आत्मनिर्भरता प्रवर्द्धन गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न जारी राखेको छ । निःसन्देह कच्चा पदार्थ र प्याकेजिङ सामग्रीहरूको खरिद, ब्राण्ड सञ्चार, परामर्श र मानव संसाधनमा द्रुत स्थानीयकरण एजेण्डासँगै हामी आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र निर्माणतर्फ सरकारको ‘मेक इन नेपाल’ अभियानसँग हृदय र आत्माले मिल्न नेपालमा सम्भवतः सबैभन्दा राम्रो स्थितिमा रहेको कम्पनी हौं । हामीले सनसिल्क, डभ, लक्मे, क्लिअर आदि हाम्रा उत्पादन श्रेणीको स्थानीय पदचिह्न सफलतापूर्वक स्थापित गरेका छौं । होम केयर र स्किन क्लिन्जिङमा प्रभावकारी मूल्य निर्धारण रणनीतिहरूसँग एजेण्डालाई जोड्दै, ओभरहेडमा सिम्फोनी बचत पहलहरूद्वारा सहयोग गरिएको छ, जसले यस कम्पनीलाई नेपालमा एफएमसीजी व्यवसायमा बजार अग्रणी बन्न निरन्तर प्रयास गर्न अनुमति दिन्छ । यही भावनामा हामी आयात केन्द्रित नीति, पूँजी बजार, विज्ञापन, व्यापार बाधा, बौद्धिक सम्पत्ति, लगानी प्रतिकूल नियम, केही कच्चा पदार्थमा इनभर्टेड ड्युटी स्ट्रक्चर आदिमा प्रतिबन्धात्मक नियम वरिपरिका नीति संशोधनमा वकालत गर्न सुझाव दिन, सहकार्य गर्न र आवाज उठाउन सरकारी निकायहरूसँग निरन्तर साझेदारी गरिरहेका छौं । आगामी दिनमा केन्द्र सरकारबाट संघीय सरकारमा नेपालको संरचनात्मक परिवर्तनसँगै अझ बलियो स्थानीय संलग्नता र माग बुझ्न सकिने अपेक्षा गर्न सकिन्छ । हामीले सार्वभौम क्रेडिट रेटिङ कम्पनी फिचसँग हाम्रा विचारहरू साझा गरेका छौं र भविष्यमा बलियो नेपालप्रति हाम्रो आशावाद व्यक्त गरेका छौं । श्रेणीमा केन्द्रित नेपालमा गत वर्ष १.५ प्रतिशतको तीव्र गिरावटपछि २०२५ को अन्त्यतिर समग्र आर्थिक वृद्धिदर ५ प्रतिशत हुने अनुमान गरिएको छ । आर्थिक वर्ष २०२३/२४ को प्रारम्भिक चौमासिकमा २.१ प्रतिशतको वृद्धिसँगै तरलता अभावमा सहजताका संकेतहरू देखिए जसले हाम्रो पूर्ण क्षमता खुलाउने बाटो प्रशस्त गर्‍यो । यद्यपि यी देखिने सकारात्मक दृष्टिकोणहरूका बाबजुद बढ्दो ऋण दरसँगै माग मुख्यतया अस्थिर नै रह्यो । चुनौतीपूर्ण माग परिदृश्यहरूका बीच आर्थिक पुनरुत्थानका संकेतहरूलाई उपयोग गर्दै तपाईंको कम्पनीले नेरु १ अर्ब ९५ करोडको नाफा दर्ता गरेको छ। मुख्य श्रेणीहरूमा हाम्रो उत्पादन विविधीकरण रणनीति त्यसपछि प्रिमियमाइजेशन, स्थानीयकरण र होम केयर र स्किन क्लिन्जिङ श्रेणीहरूमा प्रभावकारी उत्पादन र मूल्य निर्धारण गर्ने रणनीतिहरूको कार्यान्वयनले हामीलाई वृद्धिको लागि महत्त्वपूर्ण इन्धन प्राप्त गर्न र त्यसमाथि हाम्रा सरोकारवालाहरूलाई मूल्य सिर्जना गर्न मद्दत गर्‍यो । यो सफलतासँगै हामीले स्किन केयरमा थप लन्चहरू समावेश गरेका छौं, ओरल केयरमा हाम्रो क्षमता अपग्रेड गरेका छौं र होम केयरमा हाम्रो उपभोक्ता सम्बन्ध सुधार गरेका छौं । हामी विश्वास गर्दछौं कि सुरक्षा, गुणस्तर, र सफाइका साथ सञ्चालन उत्कृष्टतामा बलियो ध्यानले यस एजेण्डालाई दीर्घकालीन सफलतामा मद्दत गर्नेछ । डिजिटल माध्यमद्वारा वृद्धि आभासी जडानमा वृद्धिले प्रभुत्व जमाएको सदैव परिवर्तनशील र जेनेरेटिभ उपभोक्ता व्यवहारको बारेमा सचेत रहँदै हामीले महसुस गर्‍याैं कि हाम्रो प्रतिस्पर्धात्मक किनारालाई तीक्ष्ण पार्नु र हाम्रो डिजिटल पदचिह्न सुदृढ गर्नु संगठनको सफलताको लागि एक महत्त्वपूर्ण तत्व हो । परिणामस्वरूप हामीले एक संगठनको रूपमा हाम्रो दक्षता र उत्पादकत्व बढाउन नेपालले सुरक्षित गरेको डिजिटल पहल र पहुँचको असीम सम्भावनालाई अँगाल्ने यात्रा सुरु गरेका छौं । आज १.५ करोड नेपाली उपभोक्ताहरू इन्टरनेट पहुँचले सुसज्जित छन् र ४५ लाख जनसंख्याले डिजिटल वालेट प्रयोग गरिरहेका छन् । यो अन्तरदृष्टि प्रयोग गरेर हामीले शिखर एप, बी २ बी अनुप्रयोग र अन्य ईकम प्लेटफर्मसँग संयोजन गरी उपभोक्तासम्म सिधै पहुँच सक्षम गर्ने अनुप्रयोग अपनाउने अन्वेषण गरेका छौं, जुन हाल नेपालमा उपलब्ध छन् । यसबाहेक साझा सेवा सञ्चालनहरूलाई क्लाउड डाटा व्यवस्थापन, होस्ट टु होस्ट भुक्तानी प्लेटफर्ममा सारिएको छ, जसले हाम्रा आपूर्तिकर्ता र ग्राहक आधारसँग वास्तविक समयको सञ्चालनको अनुमति दिन्छ । उपभोक्ताहरू उपभोक्ताहरू हाम्रो सञ्चालनको केन्द्रमा छन् । हामी छिमेकी बजारहरूसँग समान विश्वस्तरीय उत्पादन सूत्रीकरण सुनिश्चित गर्ने मात्र होइन, स्थानीय अन्तरदृष्टि पनि लिन्छौं र उपभोक्ताको मन जित्न हाम्रो उत्पादन र उत्पादन सञ्चारमा डिजाइन गर्छौं । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा- हामी विश्वास गर्दछौं कि हाम्रो उत्पादन प्रस्तावमा साँच्चै नेपाली हुनु र हाम्रा उपभोक्ताहरूको मूल्य मान्यतासँग मिल्नु महत्त्वपूर्ण छ । यस वर्ष हामीले प्राथमिकताका साथ हाम्रो पोर्टफोलियोको ६० प्रतिशतमा प्रभावकारी छुट वा समान मूल्यमा थप उत्पादनमार्फत मूल्य प्रवर्द्धन प्रदान गर्नमा ध्यान केन्द्रित गर्‍याैं । उपभोक्ता खर्च अत्यन्त मितव्ययी भएको वर्षमा हामी विश्वास गर्दछौं कि बजारमा जित्नको लागि मूल्य सान्दर्भिक रहनु एक महत्त्वपूर्ण कारक हो । सेयरधनीहरूको लागि अतुलनीय प्रतिबद्धता हामी गर्व र कृतज्ञताको अपार भावनाका साथ हाम्रो कम्पनीले आफ्ना शेयरधनीहरूप्रति कायम गरेको प्रतिबद्धताको प्रमाणको रूपमा युनिलिभर नेपाल लिमिटेड हालको घोषणाअनुसार प्रति सेयर १ हजार  सात सय १४ रुपैयाँसहित उच्चतम लाभांश तिर्ने कम्पनी भएको जानकारी गराउन चाहन्छौं । हाम्रो इपीएस दुई हजार एक सय २३ छ, जुन गत वर्षको तुलनामा ६.५८५ ले बढेको छ । पुनःस्थापना भइरहेको अर्थतन्त्र, मुख्यतया, माग र आपूर्ति श्रृङ्खलाका प्रतिकूलताहरूको चुनौतीका कारण हाम्रा वृद्धि अपेक्षाहरूबाट हामी चुक्यौं भन्ने कुरा हामी स्वीकार गर्छौं र यो नयाँ आर्थिक वर्षको सुरुवात गर्दा हामी यस स्थितिमा सुधार गर्न प्रतिबद्ध छौं । स्थानीय प्रतिभाको विकास न्यून रोजगारीका अवसर र जीवनको गुणस्तरको कारण बढ्दो असन्तुष्टिसँगै दैनिक पाँच हजार युवा चिन्ताजनक बढ्दो प्रवृत्तिका साथ देश छोड्छन् । यी चुनैतीका बीचमा यूनिलिभर नेपाल नेपालमा सबैभन्दा रुचाइएको इनबाउन्ड अवसरमध्ये एकको रूपमा निरन्तर स्थापित हुँदैछ । देशको यी लाभांश जनसंख्यालाई अनलक गर्ने आवश्यकताको बारेमा सचेत भई यसको विश्वव्यापी उपस्थिति र विश्वव्यापी मापदण्डहरूको सन्दर्भमा पर्याप्त पहुँचको लाभ उठाउँदै हामीले निरन्तर सिकाउने मार्गहरू, विविध सिकाइ माध्यममार्फत करिअर विकासका अवसर निरन्तर खुलाउँदै आएका छौं । यस संस्थाको भविष्यको नेतृत्व गर्न स्थानीय प्रतिभा प्रवर्द्धन गर्ने भावनाले हामीले गत वर्षमा प्रमुख व्यवस्थापकीय पदहरूको स्थानीयकरण गर्ने दृष्टिकोणलाई सुरु गरेका छौं । आज हामी हाम्रो मार्केटिङ र कानूनी कार्यको नेतृत्व गर्ने दुई स्थानीय स्रोत विकास गर्न सफल भएका छौं । यससँगै एसडीजी जनादेशहरू अनुरूप, समतामूलक र सुरक्षित कार्यस्थलको हाम्रा महत्त्वाकांक्षाको लागि सबै वर्ग र लिङ्गहरूमा समावेशीता, जीविकोपार्जन वृद्धि गर्ने हाम्रो उद्देश्य निरन्तर रहेका छन् । (यूनिलिभर नेपालको अध्यक्ष देव बाजपेईले वार्षिक प्रतिवेदनमा राखेको विचार)

नेपालमा परम्परागत चिकित्सा प्रणालीको लामो इतिहास छ, जसमा आयुर्वेद, युनानी, होमियोप्याथी, सोवारिग्पा र अन्य प्राकृतिक उपचार विधिहरूले विशेष स्थान ओगटेका छन् । यी उपचार पद्धतिहरूलाई धेरै शताब्दीयौँदेखि अपनाउँदै आइएको छ र तिनले स्वास्थ्य समस्याहरूको उपचारमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् । आयुर्वेदको विकास त नेपालको सांस्कृतिक र भौगोलिक विविधतामा आधारित जडीबुटीहरूको प्रयोगमा गरिएको छ, जसले धेरै परम्परागत औषधिहरू निर्माण गर्न सहयोग पुर्याएको छ । युनानी चिकित्सा पनि प्राचीन समयमा मुस्लिम समुदायमार्फत नेपालमा प्रवेश गरेको थियो र विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरूको समाधानका लागि लोकप्रिय रह्यो । तर, पछिल्लो समय नेपालमा आधुनिक चिकित्सा प्रणालीको प्रभाव बढ्दो छ । यसले गर्दा परम्परागत चिकित्सा पद्धतिहरूमा पनि परिवर्तन आवश्यक रहेको छ । पछिल्लो केही वर्षमा अकुपञ्चर चिकित्सा विधिको लोकप्रियता बढ्दो छ । यस पद्धतिको प्रयोग विशेषगरी सहरी क्षेत्रहरूमा बढी देखिएको छ, जहाँ आधुनिक चिकित्सा प्रणालीका साथै वैकल्पिक चिकित्सा विधि फिजियोथेरापी, मालिस जस्तैको खोजी हुने गर्दछ । स्वास्थ्य क्षेत्रमा नवीन दृष्टिकोण अपनाउँदै, केही नेपाली चिकित्सक र स्वास्थ्यकर्मीले अकुपञ्चरको उपयोगिता र प्रभावकारितामा गहन अध्ययन गर्न थालेका छन् । अकुपञ्चरले विना औषधि दुखाइको उपचार गर्न सक्ने भएकाले, यसले लामो समयसम्म औषधि सेवन गर्दा उत्पन्न हुने नकारात्मक प्रभावहरूबाट जोगाउन सक्ने मान्यता छ । झन्डै दुई हजार वर्ष पुरानो उपचार विधि हो अकुपञ्चर । यसमा शरीरका विभिन्न ‘मेरिडियन’ भनिने ऊर्जा च्यानलहरूमा सुईहरूको प्रयोग गरी स्वास्थ्य समस्याहरूको उपचार गरिन्छ । चिनियाँ चिकित्सा सिद्धान्तअनुसार जब शरीरमा ‘चि’ भनिने ऊर्जा प्रवाहमा असन्तुलन हुन्छ, तब विभिन्न रोग र स्वास्थ्य समस्या उत्पन्न हुन्छन् । अकुपञ्चरले यी च्यानलहरूमा सुई राखेर असन्तुलनलाई सुधार्न र शरीरको प्राकृतिक उपचार क्षमतालाई मजबुत बनाउन मद्दत गर्दछ । यो विधिले नसासम्बन्धी रोग, शारीरिक दुखाइ, तनाव, पाचन समस्या, निन्द्रा समस्या, माइग्रेन, थाइराइड, हर्मोनल असन्तुलन, मोटोपन, अनुहारसम्बन्धी रोग, र अन्य रोगमा सकारात्मक प्रभाव पारेको छ । विशेषगरी, तनाव र दुखाइ व्यवस्थापनमा अकुपञ्चरले उल्लेखनीय नतिजा देखाएको छ, जसले गर्दा यो चिकित्सा पद्धति पछिल्ला वर्षहरूमा विश्वभर लोकप्रिय हुँदै गएको छ । अकुपञ्चरले विना औषधि नै शरीरका प्राकृतिक उपचार प्रक्रियाहरूलाई सक्रिय बनाउँछ । यसले गर्दा प्रयोग गर्ने मानिसहरूमा दीर्घकालीन औषधिको आवश्यकतालाई घटाउने सम्भावना हुन्छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले अकुपञ्चरको महत्वलाई औँल्याउँदै १०० भन्दा बढी रोगको उपचारमा यस पद्धतिको प्रभावकारिता प्रमाणित गरेको छ । सङ्गठनको मान्यता र अनुसन्धानले गर्दा विश्वभरका मुलुकहरूमा यस पद्धतिलाई व्यापक रूपमा वैकल्पिक चिकित्सा विधि भनेर अभ्यास गरिन थालिएको छ । चीन अकुपञ्चरको उद्गमस्थल हो र यहाँ सबैभन्दा व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ । जापानमा ‘हरिगेट्सु’ विधिबाट फरक तरिकाले अकुपञ्चर गरिन्छ, जबकि दक्षिण कोरियामा परम्परागत र आधुनिक चिकित्सा पद्धतिको मिश्रणमा यसको लोकप्रियता बढ्दै गएको छ । यसैगरी, संयुक्त राज्य अमेरिकामा दुखाइ र तनाव व्यवस्थापनमा यसको प्रयोग बढिरहेको छ र क्यानडामा यसलाई स्वास्थ्य बीमामा समेत समावेश गरिएको छ । अष्ट्रेलियामा यो विशेषगरी दीर्घकालीन रोग र दुखाइ उपचारमा लोकप्रिय छ । जर्मनीमा अकुपञ्चरलाई बीमा कभरेजसहित आधुनिक चिकित्सा पद्धतिमा समावेश गरिएको छभने ब्रिटेनमा राष्ट्रिय स्वास्थ्य सेवाले यसलाई वैकल्पिक उपचार विधिका रूपमा मान्यता दिएको छ । फ्रान्समा अकुपञ्चरलाई औपचारिक चिकित्सा विधिका रूपमा मान्यता प्राप्त छ, र स्विडेनमा तनाव व्यवस्थापन तथा दीर्घकालीन रोगहरूको उपचारमा यसको व्यापक प्रयोग गरिन्छ । भारतमा पनि अकुपञ्चरको प्रयोग वैकल्पिक चिकित्सा विधिका रूपमा बढ्दो छ र नेपालमा पछिल्ला वर्षहरूमा यो विधि सहरी र ग्रामीण दुवै क्षेत्रमा लोकप्रिय हुँदै गइरहेको छ । त्यस्तै छिमेकी मुलुक मलेसिया, थाइल्यान्ड, भेतनाम, सिङ्गापुरजस्ता देशमा अझै अकुपञ्चरको लोकप्रियता लोभलाग्दो छ । साथै, वैज्ञानिक र चिकित्सा अनुसन्धानहरूले अकुपञ्चरको प्रभावकारिता र यथार्थतामा गहिरो अनुसन्धान गर्न थालिसकेका छन् । विभिन्न बिश्वप्रख्यात जर्नल जस्तै ल्यान्सेट, नेचर, शेलमा अकुपञ्चरसम्बन्धी अनुसन्धान प्रकाशित भएको पाइन्छ । यो विधि स्वास्थ्य समस्याहरूको उपचारमा मात्र सीमित नरहेर, रोगहरूको रोकथाम र समग्र स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउन पनि उपयोगी साबित भएको छ । यसको उपयोगबाट मानिसहरूले शारीरिक, मानसिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा सुधारको अनुभव गर्दछन् । नेपालमा अकुपञ्चर पद्धतिको प्रयोगको इतिहास लामो नभए पनि पछिल्ला दुई–तीन दशकमा यसको लोकप्रियता उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ । यो चिकित्सा विधि चीनसँगको सांस्कृतिक, शैक्षिक, र स्वास्थ्य सम्बन्धको परिणामस्वरूप नेपालमा प्रवेश गरेको मानिन्छ । अझै भैगोलिक विकासको रुपमा मुख्य गरेर अरनिको राजमार्ग बन्ने समयमा नेपालमा भित्रिएको दस्तावेज पाइन्छ । सन् १९८० को दशकमा वीर हस्पिटलमा अकुपञ्चरको शाखा नै खुलेर १७ वर्ष चलेको इतिहास छ । प्रारम्भमा सीमित स्थानहरूमा मात्र अकुपञ्चर सेवा उपलब्ध भए पनि अहिले यो सेवा नेपालका प्रमुख सहरहरूमा सहज रूपमा पाइन्छ । अझै सबैभन्दा पुरानो र ठूलो वैकल्पिक चिकित्सालय नरदेवी चिकित्सालयमा यसको उपयोगिता व्यापक रुपमा छ । पछिल्लो समय धेरै स्वास्थ्य संस्था, अस्पताल, र व्यक्तिगत क्लिनिकहरूले अकुपञ्चरलाई उपचारको एक विकल्पका रूपमा समावेश गरेका छन् । न्युरोसम्बन्धी नेपालको प्रमुख हस्पिटल अन्नपूर्ण न्युरोमा आइसियुदेखि नै अकुपञ्चर प्रयोग गरिन्छ भन्दा नौलो पनि लाग्न सक्दछ । नेपालमा अकुपञ्चरको विस्तारलाई चिकित्सा पर्यटनसँग पनि जोडेर हेर्न सकिन्छ । सन् २००० को दशकदेखि नेपालमा आउने विदेशी पर्यटकलाई लक्षित गर्दै अकुपञ्चर सेवा प्रदान गर्न थालिएको थियो । नेपालको प्राकृतिक सौन्दर्य, हिमाली वातावरण, र योग तथा ध्यानको प्राचीन परम्पराले गर्दा नेपाल शारीरिक र मानसिक उपचारका लागि आकर्षक गन्तव्य बनिरहेको छ । डा नरेन्द्र लामिछाने पर्यावरणीय शान्ति र आध्यात्मिकता खोज्ने पर्यटकहरूले अकुपञ्चरलाई आफ्नो शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्य सुधारका लागि उत्कृष्ट विकल्पका रूपमा देख्न थालेका छन् । अकुपञ्चरलाई ध्यान, योग, र प्राकृतिक उपचार विधिहरूसँग एकीकृत गरेर थेरापी दिन थालेपछि यसको प्रभावकारिता र लोकप्रियता झन् बढ्दै गएको छ । एकजना ब्राजिल पर्यटकले परम्परागत भारतीय चिकित्सा आयुर्वेद र चिनियाँ चिकित्साको एकैचोटि अनुभव लिनको लागि नेपाल आएको सुन्दा त पर्यटन क्षेत्रमा अकुपञ्चरको अझै विकास हुन धेरै बाँकी रहेको भान हुन्छ । नेपालमा अकुपञ्चरले विभिन्न स्वास्थ्य समस्यामा राम्रो परिणाम दिएको छ । विशेषगरी, ग्रामीण र सहरी दुवै क्षेत्रमा यसको पहुँचले गर्दा धेरै नेपाली जनतालाई प्राकृतिक उपचार पद्धतिहरूमा पुनः आकर्षित गरेको छ । चीनमा अध्ययन गरेर फर्किएका नेपाली चिकित्सकहरूले अकुपञ्चरलाई नेपाली स्वास्थ्य प्रणालीमा समावेश गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् तर हालसम्म सरकारी तवरबाट धेरै चासोको विषय नबनेको देखिन्छ । अकुपञ्चरको प्रभावकारिता विभिन्न प्रकारका स्वास्थ्य समस्याहरूको उपचारमा प्रमाणित भइसकेको छ । अनुसन्धानहरूले देखाएको छ कि अकुपञ्चरले विशेषगरी दुखाइ व्यवस्थापन, तनाव र मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू, निद्राको समस्या, पाचनसम्बन्धी विकारहरू, र प्रजनन स्वास्थ्यमा सकारात्मक असर पार्न सक्छ । दुखाइ व्यवस्थापनमा, अकुपञ्चरले शरीरमा प्राकृतिक पीडा निवारण गर्ने एन्डोरफिन्सको उत्पादनलाई प्रवद्र्धन गर्दछ । मांसपेशी र स्नायुहरूको रक्त प्रवाह सुधार गरेर यसले लामो समयदेखिको पुरानो दुखाइ, खासगरी घुँडा, डाढ–कम्मरको दुखाइ र माइग्रेनको उपचारमा सहयोग पुर्याउँछ । त्यस्तै, मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूमा अकुपञ्चरले तनाव र चिन्ता घटाउन मद्दत गर्दछ, जसले निद्राको गुणस्तरलाई सुधार्न प्रभावकारी देखिन्छ । त्यसैगरी, प्रजनन स्वास्थ्य सुधार गर्न र महिलाहरूमा मासिक धर्मसम्बन्धी समस्यालाई व्यवस्थापन गर्न पनि अकुपञ्चर प्रभावकारी छ । विशेषगरी बच्चा जन्माउन चाहने महिलामा यसको प्रयोग बढ्दो छ । यसको प्रभावकारिता प्रमाणित भएपछि यो पश्चिमी देशहरूमा पनि लोकप्रिय बनेको छ र पारम्परिक औषधिको कुनै असरविना दीर्घकालीन समस्याहरूको समाधान दिन सक्छ भन्ने विश्वासले यसको लोकप्रियता अझै बढ्दै गएको छ । साथै, प्रसिद्ध व्यक्तिहरूले अकुपञ्चरको प्रयोग गरेपछि आफ्नो अनुभव व्यक्त गर्न थालेपछि यसको विश्वसनीयता र पहुँच पनि बढेको छ । विभिन्न अस्पताल र स्वास्थ्य केन्द्रहरूले अकुपञ्चर सेवा उपलब्ध गराउन थालेपछि यो सहज रूपमा पहुँचयोग्य बनेको छ, जसले यसको लोकप्रियतालाई थप बल प्रदान गरेको छ । नेपालमा अकुपञ्चर सेवाको विकाससँगै औपचारिक शिक्षा र प्रशिक्षणमा देखापरेका प्रमुख समस्यामध्ये एक भनेको देशभित्र अकुपञ्चर शिक्षाका लागि कुनै विशेष कलेज वा विश्वविद्यालयको अभाव हो । विद्यार्थीहरूलाई गुणस्तरीय शिक्षा दिनका लागि आवश्यक पूर्वाधार र पाठ्यक्रम विकास नहुनु ठूलो चुनौती बनेको छ । अकुपञ्चर अभ्यासका लागि औपचारिक शिक्षाको मान्यता नहुनाका कारण धेरै नेपाली विद्यार्थीहरूले चीन, दक्षिण कोरिया र जापानजस्ता मुलुकहरूमा गएर अध्ययन गर्नुपरेको छ, जसले आर्थिक र सांस्कृतिक चुनौती थप्दछ । विदेशमा शिक्षा प्राप्त गरेर फर्किएका विशेषज्ञहरूको प्रमाणीकरण प्रक्रिया भने अझै अस्पष्ट र जटिल रहेको छ । विदेशमा अध्ययन गरेका डाक्टरहरूले नेपालमा दर्ता गराउन र लाइसेन्स प्राप्त गर्न लामो समयसम्म प्रक्रियामा अड्किनुपर्ने हुन्छ । प्रमाणीकरणका क्रममा उनीहरूको योग्यता र दक्षतालाई ठोस रूपमा मूल्याङ्कन गर्ने प्रक्रिया स्पष्ट नभएकाले यो क्षेत्र व्यवस्थित हुन सकेको छैन । यसले अकुपञ्चर अभ्यास गर्ने योग्यतावान चिकित्सकहरूको प्रभावकारी सेवा प्रदान गर्नमा अवरोध खडा गरेको छ । यहाँको स्वास्थ्य मन्त्रालय र सम्बन्धित निकायहरूले अकुपञ्चरलाई व्यवस्थित गर्नका लागि ठोस मापदण्ड निर्माण गर्न आवश्यकता छ । विदेशमा अध्ययन गरेर फर्किएका डाक्टरहरूको योग्यता र अनुभवलाई मान्यता दिने सरल, छिटो र विश्वसनीय प्रक्रिया विकास गर्नु जरुरी देखिन्छ । यसले नीतिगत स्पष्टता ल्याएर अकुपञ्चरको गुणस्तरीय अभ्यासलाई प्रोत्साहन गर्नेछ र यो पद्धतिलाई संस्थागत रूपमा अगाडि बढाउन सहयोग पुर्याउनेछ । साथै, आन्तरिक रूपमा शिक्षा प्राप्त गर्ने कार्यक्रमहरूको विकास गर्नसमेत प्राथमिकता दिइनु पर्नेछ, जसले नेपालभित्रै दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा योगदान पुर्याउन सक्छ । हालसम्म अकुपञ्चर अभ्यासलाई कानुनी रूपमा मान्यता दिने कुनै विशेष ऐन वा नियमावलीको अभावले यस पद्धतिका गुणस्तर र पारदर्शितामा विभिन्न चुनौती देखापरेका छन् । कानुनी संरचनाको अभावले गर्दा अकुपञ्चर सेवा प्रदान गर्ने व्यक्ति वा संस्थाहरूको प्रमाणीकरण, योग्यता मापदण्ड र सेवाको गुणस्तर सुनिश्चित गर्न समस्या परेको छ । कानुनी आधारविना, यो पद्धतिको दुरुपयोगको सम्भावना रहन्छ, जसले सेवाग्राहीहरूलाई ठगी र त्रुटिपूर्ण उपचारको जोखिममा पार्न सक्दछ । अकुपञ्चरलाई चिकित्सा सेवाका रूपमा कानुनी मान्यता दिनु अत्यावश्यक भइसकेको छ । कानुनी संरचनाले मात्र अकुपञ्चरको औपचारिकता र विश्वसनीयता सुनिश्चित गर्न सक्छ । यसले अभ्यास गर्ने विशेषज्ञहरूको योग्यता, दर्ता र लाइसेन्सिङ प्रक्रियालाई पारदर्शी र सङ्गठित बनाउँछ, जसले अकुपञ्चर सेवाको गुणस्तर बढाउन र सर्वसाधारणमा यसको लोकप्रियता फैलाउन सहयोग पुर्याउनेछ । स्वास्थ्य मन्त्रालयले आयुर्वेद, होमियोप्याथी र अन्य वैकल्पिक चिकित्सा विधिहरूसँगै अकुपञ्चरलाई पनि समान तहमा राखेर नीतिगत सुधार गर्नुपर्ने देखिन्छ । यसका लागि एकीकृत शिक्षा, अभ्यास, र अनुसन्धानको संरचना तयार पार्न जरुरी छ । अकुपञ्चरलाई वैकल्पिक चिकित्सा प्रणालीमा आधिकारिक रूपमा समावेश गरिएमा यस विधिको अनुसन्धानलाई प्रोत्साहन दिने, विशेषज्ञहरूको प्रशिक्षणलाई सुव्यवस्थित गर्ने र जनमानसलाई गुणस्तरीय सेवा उपलब्ध गराउने अवसर मिल्नेछ । अकुपञ्चरप्रति सर्वसाधारणमा अझै पनि केही हदसम्म गलत धारणाहरू देखिन्छन् । धेरैजसोले यसलाई केवल परम्परागत वा धार्मिक उपचारका रूपमा मात्र हेर्ने गरेका छन् । यसले गर्दा यसको वास्तविक विज्ञानमा आधारित पक्ष र प्रमाणित प्रभावकारितालाई नजरअन्दाज गरिएको छ । कतिपय मानिसहरू अकुपञ्चरलाई वैज्ञानिक रूपमा प्रमाणित नभएको र वैकल्पिक उपचारका रूपमा मात्र लिने प्रवृत्ति देखिन्छ तर पछिल्ला वर्षहरूमा विश्वभरिका अध्ययनहरूले अकुपञ्चरको वैज्ञानिक आधार पुष्टि गर्दै आएका छन्, विशेष गरी पीडा व्यवस्थापन, तनाव निवारण र अन्य स्वास्थ्य समस्याहरूमा यसको सकारात्मक प्रभाव प्रमाणित भएको छ । जनचेतना अभावका कारण यस्तो गलत धारणा अझै कायम छ । यसलाई सुधार गर्नका लागि व्यापक जनचेतना कार्यक्रमहरू आवश्यक छ । यसले अकुपञ्चरको वैज्ञानिक आधार र यसको प्रभावकारितालाई सर्वसाधारणसमक्ष पुर्याउन सक्दछ । प्रचार–प्रसार र सही जानकारीको अभावमा यो चिकित्सा पद्धतिको वास्तविक फाइदा बुझ्न नसक्ने अवस्था रहेको छ । स्थानीय स्तरमा समेत अकुपञ्चर सेवा प्रदायकहरूलाई सही तालिम दिनु अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । तालिमप्राप्त विशेषज्ञहरूमार्फत मात्र गुणस्तरीय सेवा प्रदान गरिनुपर्छ भन्ने धारणा स्थापित गर्नुपर्छ । तालिम र प्रमाणीकरण बिना सेवा प्रदान गर्ने व्यक्तिहरूको कारणले बिरामीहरूले गलत सेवा प्राप्त गर्ने जोखिम हुन्छ । योग्यतावान् विशेषज्ञहरूले मात्र यो सेवा दिनुपर्ने बाध्यता राखेर सेवाको गुणस्तर सुनिश्चित गर्न सकिन्छ । यसले अकुपञ्चरलाई व्यापक रूपमा फैलाउन र सर्वसाधारणमा यसको सही जानकारी पुर्याउन सहयोग पुग्नेछ । भविष्यको सम्भावना र आवश्यक सुधारहरू नेपालमा अकुपञ्चरको भविष्य वास्तवमै उज्ज्वल देखिन्छ, किनकि यो प्राकृतिक र वैकल्पिक चिकित्सा विधिका रूपमा जनस्तरमा स्वीकृति पाउँदैछ । दीर्घकालीन स्वास्थ्य समस्याहरूको रोकथाम, उपचार र पुनःस्थापनामा अकुपञ्चरको भूमिका महत्वपूर्ण बन्न सक्छ । यसको प्रभावकारितालाई बुझ्दै, नीतिगत सुधार र संस्थागत संरचना विकास गर्नु अत्यावश्यक छ । नेपालमा अकुपञ्चरको अभ्यासलाई कानुनी मान्यता दिएर, शिक्षा र प्रशिक्षणको मापदण्ड विकास गर्दै योग्य विशेषज्ञहरू उत्पादन गर्न स्वास्थ्य मन्त्रालय, चिकित्सा संस्थाहरू र विशेषज्ञहरूबीच सहकार्य आवश्यक छ । जनचेतनामा सुधार ल्याउनु र सही जानकारी सम्प्रेषण गर्नु महत्वपूर्ण छ, ताकि अकुपञ्चरको वैज्ञानिक पक्ष र चिकित्सकीय लाभ सर्वसाधारणले बुझ्न सकून् । सरकारी र निजी क्षेत्रले ग्रामीण र दुर्गम क्षेत्रहरूमा पनि यो सेवा विस्तार गर्न पहल लिनुपर्छ, जसले गर्दा सहरी र ग्रामीण सबै क्षेत्रका जनताले एकैसमान सेवा पाउन सकून् । यसले अकुपञ्चरको पहुँच बढाउनाका साथै यस पद्धतिको स्थायित्व र लोकप्रियतामा सहयोग पुग्नेछ । रासस (लेखक ब्लू लोटस हेल्थ होममा कार्यरत छन्)

केही वर्षदेखि नेपालमा बाढीको प्रकोपले बहुक्षेत्रीय अकल्पनीय क्षति पुर्याउन थालेको छ । धेरै जिल्लाका सयौँ गाउँ बाढीमा पुरिएका छन् । पानीको आपूर्तिमा व्यवधान आएको छ र जति आपूर्ति भएका छन् ती प्रदूषित छन् । अब विशेष गरेर डेङ्गु र हैजाका बिरामी सङ्ख्यात्मक हिसाबले बढ्ने निश्चितप्रायः छ । जथाभावी खोला, नदी पुरेर सहरीकरण तीव्र पारिएकाले प्राकृतिक पानी जम्मा हुने क्षेत्र नाश भएको छ । यसले गर्दा वर्षाको पानीले सहरी क्षेत्र डुबानमा परेको छ । यातायात संरचना ध्वस्त भएर मुलुकभरि अधिकांश ठाउँमा आवतजावत ठप्प भएको छ । यसले उद्धार कार्यलाई पनि विलम्ब गराएको छ । अहिले भएको क्षतिले गर्दा उद्धार कार्यमा ढिलाइ तथा स्रोतको परिचालन राष्ट्रिय संकटको रुपमा देखापरेकाले संकटकालको घोषणा गर्नुपर्ने अवस्था छ । भूइँचालोमा घरबारविहीन भएका सेवाग्राही अहिलेसम्म विस्थापित छन् । अब यो नयाँ सङ्कटमा परेका दुःखीहरुलाई सरकारले कहिले पार लगाउने हो भन्ने आशाा जनता रहेका छन् । यसपटक संकटकालीन सेवाको अति नै आवश्यकता भएको बेला स्थानीय सरकारले आफूनो भूमिकालाई प्रभावकारी बनाउन नसकेको टिप्पणी भएको छ । अहिले आएको बाढीले तीव्र रूपमा विद्युत् आपूर्तिमा क्षति पुर्याएको छ । झन्डै १६ वटा जलविद्युत् परियोजना नराम्ररी क्षत्विक्षत भएका छन् । यस्तो क्षतिले विद्युत् उत्पादन घटाएर सरकारको आम्दानीमा मात्र असर पार्ने हैन, उत्पादनकर्ताको ऋण तिर्न सक्ने क्षमतामा हस ल्याउनुका साथै ऋण लिन गरिने सामथ्र्य समेत कमजोर तुल्याउँछ । भौतिक पूर्वाधारमा भएको अकल्पनीय क्षतिले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई कमजोर बनाएर पुनर्निर्माणको लागत बढाउँछ । जलविद्युत् क्षेत्रमा गरिएको तत्कालिक क्षति आँकलनअनुसार २ दशमलव ४५ अर्ब रुपैयाँ पुगेको छ । यसमा ऊर्जा र सिँचाइमा थप ४ दशमलव ३५ अर्ब रुपैयाँको लागत अनुमान छ । वास्तविक क्षतिको अनुमान सकिँदासम्म बढ्दो मागको कारण यो वर्ष हिउँदमा आयात गर्नुपर्ने सम्भावना बलियो छ । बंगलादेशसँग गरेको सम्झौता कार्यान्वयनमा नआउँदै भोग्नु परेको समस्याले हामीलाई अप्ठेरोमा पारेको छ । हालको क्षतिले धान बाली, पर्यटन र जलविद्युत् परियोजनामा ठूलो क्षति पुर्याएकाले विश्व बैंक, र एशियाली विकास बैंकको पाँच प्रतिशतको हाराहारीको आर्थिक वृद्धिको आँकलन सत्य साबित हुन निकै कठिन देखिएको छ । आगामी वर्षको आर्थिक बजेट निर्माण गर्दा तथा अन्तरिक राजश्वबाट गरिने खर्चको बाँडफाँट समेतमा निकै सावधानी अपनाउनुपर्ने हुन्छ । लामो समयसम्मको व्यापार घाटाले हामीलाई निकै कमजोर तुल्याएको छ । दीर्घकालीन घाटाले कुल गार्हस्थ उत्पादनको वृद्धिमा व्यवधान पुर्याउँछ किनभने यसले आन्तरिक उत्पादन घटाउँछ र स्थानीय उद्योगमा बेरोजगारी बढाउँछ । यस्तो अवस्थामा आपूर्तिको तुलनामा आन्तरिक माग बढ्ने हुनाले आयात बढेर मुद्रास्फीतिमा वृद्धि हुन्छ । आयातित वस्तुले उपभोग बढाए पनि यसको दीर्घकालीन असर भनेको आर्थिक अस्थिरता र न्यून वृद्धि हो । यसले गर्दा जनजीवन अस्तव्यस्त बनाएको छ । उपचारको लागि हामीले निर्यातको प्रतिस्पर्धात्मकता बढाएर नीतिगत सुधारद्वारा आयातको निर्भरता घटाँउनुपर्छ । हामी औँलामा गन्न सकिने वस्तुहरुको निर्यातमा सीमित छौँ । त्यसैले स्थानीय स्तरबाटै उत्पादन हुनसक्ने र आफ्नो प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता भएका वस्तुहरुलाई प्रोत्साहित गर्ने नीति लिनु आवश्यक छ । यसो गर्न सीमित वस्तु तथा व्यापार साझेदारहरुसँंगको निर्भरता घटाउँदै  निर्यात गरिने वस्तु तथा बजारको विविधीकरणमा जोड दिनु आवश्यक छ । यस्ता वस्तुहरुमा सूचना प्रविधि तथा वित्तीय सेवा, हस्तकला, र बागवानीजस्ता कृषि उत्पादनहरु पर्न  सक्दछन् । नेपालजस्तो भूपरिवेष्टित मुलुकमा लागत र निर्यात गर्न लाग्ने समय न्यूनीकरण गर्न आवश्यक सामग्री र यातायात पूर्वाधार विकासमा लगानी बढाउन आवश्यक छ । ठूलो बजार भएका नेपालका दुई ठूला छिमेकी राष्ट्रहरुमा निर्यातको पहुँच बढाउन द्वीपक्षीय व्यापार सम्झौताको नियमित अनुगमन र सुदृढीकरण गर्ने तथा आन्तरिक उत्पादन र आयात विस्थापनको नीति प्रवर्द्दन गर्नु पनि त्यतिकै जरूरी छ । सन् २०२२ मा नेपालमा करिब २५ हजार सात सय ७० मेट्रिक टन खाद्यान्न विशेषगरेर चामल र गहुँको अभाव कम गर्न अन्य मुलुकका साथै भारतबाट ४२ लाख ६० हजार मेट्रिक टन खाद्यान्न अधिकतम् आयात गरियो ।  हाल आर्थिक संकट र वातावरणीय प्रभावको कारण ४२ लाख ६० हजार नेपाली खाद्य असुरक्षित अवस्थामा छन् । सरकारको लक्ष सन् २०२४ सम्ममा ३० प्रतिशतले खाद्यान्नको आयात घटाउने रहेको छ । तरपनि खाद्यान्नमा आत्मनिर्भरता त्यति सजिलो देखिंदैन । यसको समाधानको उपयुक्त उपाय भनेको खेती गर्ने अभ्यासहरुमा आधुनिकीकरण, सिँचाइ प्रणालीमा सुधार र किसानहरुलाई आवश्यकता परेको बेला चाहिँदो सहयोग उपलब्ध गराउनु हो । लघुवित्त संस्थाबाट सहुलियतपूर्ण ऋण प्रदान गर्न प्रोत्साहन समेत गर्नुपर्छ । त्यस्तै स्थानीय व्यवसायहरूलाई विशेस सुविधा प्रदान गर्ने वित्तीय संस्थामा बैंक खाता खोल्न सुझाव दिन सकिन्छ । यस्ता वित्तीय संस्थाको अभावमा नेपाल राष्ट्र बैंकको पहलमा विशेस सुविधा दिएर भए पनि यिनीहरुको स्थापनार्थ पहल गरिदिनु पर्छ । यसका साथै रोजगारी सिर्जना गर्ने तथा आर्थिक स्थायित्वको लागि सहयोग पुर्याउन सक्ने क्षेत्रमा लगानी गर्दा विशेस सुविधा दिइने नीति निर्माण गर्न सम्बन्धित निकाय लाई दबाब दिनुपर्छ । निर्माण, पर्यटन र जलविद्युत् क्षेत्रमा बढीभन्दा बढी विदेशी लगानी आकर्षित गर्न नियामक प्रक्रियामा सुधार ल्याएर लगानीको वातावरण तयार गर्ने, अन्तरपार्टी समझदारी अनुरुप आर्थिक समृद्धिको साझा धारणा बनाई असफलतासँग नआत्तिएर  राजनीतिक अस्थिरता हटाउने प्रयास निरन्तर जारी गर्नु आवश्यक छ । उद्योगपतिहरुले उच्च प्राथमिकतामा परेका उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी गर्न चाहेमा थप आकर्षणको लागि समयानुकूल औद्योगिक नीति पुनः तर्जुमा गर्नुपर्ने देखिन्छ । यस्तो नीतिमा कर छुट, कच्चा पदार्थ आयात गर्दा अनुदान र अनुसन्धान र विकाससम्बन्धी कार्यक्रमको लागि रकम, प्रविधि विकास र अनुसन्धानकर्ता जुटाउन आवश्यक सहयोग गर्ने प्रावधान राख्न सकिन्छ । शुरुमा सरकारको लागत वृद्धि भएता पनि दिगो विकासमा दूरगामी प्रभाव पर्न सक्छ । यस्तो सहयोग सधैँको लागि कायम राख्नु पर्ने भन्ने होइन । लगानीलाई निरन्तरता तथा उत्पादन अभिवृद्धि गर्न र उद्यमीको आकर्षण बढाउन सरकारसँग सम्बन्धित निकायहरु उदासिन हुनु हुँदैन । लगानी गर्नको लागि लगानीकर्ताले भौतिक संरचना तथा आवश्यक सेवाहरु उपलब्ध गराइने अपेक्षा गरेका हुन्छन् । यसको लागि सरकार–निजी क्षेत्रको सहकार्य अनिवार्य छ । हामीकहाँ लगानी बोर्डले साना लगानीकर्तालाई आवश्यकता अनुरुप समयमै निर्देशन तथा सल्लाह प्रदान गर्न सकेको महशूस गरिएको छैन । अहिलेको अवस्थामा औद्योगिक प्रतिष्ठानहरु न्यून क्षमतामा सञ्चालनमा आइरहेको देखिन्छ । आधुनिकीकरण, प्रविधिको स्तरोन्नति र कामदारहरुको प्रशिक्षण नियमित गर्न सके वैदेशिक लगानीमा आकर्षण थपिन सक्छ । गरिबी र वृद्धि हुँदै गएको आर्थिक असमानताले सामाजिक कल्याण कार्यक्रमको महत्व बढाएको छ । गरिबलाई केन्द्रबिन्दुमा राखेर लक्षित, समाज कल्याणकारी कार्यक्रम सञ्चालन गर्न जरूरी छ । अनुदानको लागि प्रावधान गरिएका अति आवश्यक वस्तुहरु, स्वास्थ सेवा र खाँचो परेका समुदायको पहुँचमा रहेको किफायती शिक्षाको उपलब्धता र निरन्तरतालाई सुनिश्चित गर्नुपर्दछ । बजेटमा राखिएका अनुदान उपलब्ध हुन नसके सेवाग्राहीले कानुनी उपचार पाउन सक्नुपर्छ । आर्थिक असमानताको प्रभाव न्यूनीकरण गरेर कार्यक्षेत्रमा प्रतिस्पर्धात्मक हुन कार्यबलको क्षमता अभिवृद्धिका लागि शिक्षा तथा प्राविधिक प्रशिक्षणमा थप लगानी आवश्यक छ । आर्थिक असमानता घटाएर आम्दानी र सम्पत्तिको पुनःवितरण गर्न प्रगतिशील कर कार्यान्वयनमा ल्याउन सकिन्छ । यो नीतिअन्तर्गत धनीलाई बढी कर र गरिबलाई कूल कर लागत घटाउन कर घटाउने अथवा कुनै निश्चित किसिमको आमदानीमा कर छुट दिनु पर्दछ । कतिपय अवस्थामा आर्थिक अवस्था कमजोर भएका करदाताले थोरै करको कारण ऊर्जा कुशल प्रविधिको प्रयोग नेपालमा उच्च प्राथमिकतामा परेका कृषि पैदावारमा न्यूनतम् मूल्य निर्धारण गर्ने तथा बजारको पहुँचमा सरकारले खासै सहजता पुर्याउन सकेको छैन । अन्त्यमा, सरकारले अबिलम्ब सेवाहरु प्रदान गर्नु आवश्यक छ । उदाहरणको लागि, विस्थापित जनसमुदायको सुरक्षाको लागि पाल तथा अस्थायी आवास, आकस्मिक खाद्यान्न र शुद्ध पिउने पानी, आवश्यकीय औषधिको बाकस र स्वास्थ सेवा, उद्धार कार्यको निरन्तरता, असर परेका स्थानहरुमा पहुँच पुर्याउन बन्द बाटो खुलाउने, सञ्चार सुबिधा पुनःस्थापना गर्ने, बसेकै ठाउँमा नगद सहयोग पुर्याउन ढिला नगर्ने, स्थानीय समुदायलाई सुरक्षित पानी पिउने र स्वच्छताबारे प्रशिक्षित गर्नुपर्ने हुन्छ । (लेखक वरिष्ठ अर्थविद् तथा पूर्वराजदूत हुन्)