काठमाडौं । भेनेजुएलाको तेलसँग सम्बन्धित ट्याङ्करहरू जफत गर्ने अमेरिकाको अभियान तीव्र बन्दै गइरहेको बेला चिनियाँ बजारतर्फ गइरहेको थप कच्चा तेल अमेरिकी सैन्य कारबाहीमा फस्यो भने यसले अमेरिका र चीन सरकारबीचको तनाव अझ चर्किन सक्ने देखिएको छ ।
शनिबार पानामा झण्डा बोकेको सेनचुरीज नामक ट्याङ्कर प्रतिबन्धित भेनेजुएलाली तेल बोकेको अवस्थामा जफत गरियो, जसको चीनले कडा निन्दा गरेको छ । यो जफत राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले भेनेजुएलाको तेल बोकेका ट्याङ्करहरू रोक्ने प्रतिबद्धता अन्तर्गतको पछिल्लो कदम हो ।
समुद्री विज्ञहरूका अनुसार यो कदम यस्तो कानुनी अधिकार प्रयोग गरेर गरिएको हुन सक्छ, जसले आगामी दिनमा अझ धेरै ट्याङ्कर जफत हुने देखिन्छ र यसले चिनियाँ बजारतर्फ गइरहेको तेललाई पनि लक्षित गर्न सक्छ ।
केप्लरका वरिष्ठ विश्लेषक डिमिट्रिस अम्पात्जिदिसका अनुसार पानामा झण्डावाहक सेनचुरीजको जफत सन् २००२ को सालास–बेकर सम्झौता अन्तर्गत गरिएको हुन सक्छ, जसले अमेरिकी अधिकारीहरूलाई पानामा झण्डा बोकेका जहाजहरूलाई केवल दुई घण्टाको सूचनामा चढ्न अनुमति दिन्छ ।
‘सेनचुरीज जफत प्रकरणको सबैभन्दा चासोको विषय भनेको अमेरिका पानामा समुद्री प्राधिकरणसँगको अघिल्लो बोर्डिङ सम्झौतामै निर्भर भएको संकेत हो,’ अम्पात्जिदिसले भने, ‘यस सम्झौताको प्रयोगले थप जफतको बाटो खोल्न सक्छ ।’
केप्लरको विश्लेषणअनुसार हाल भेनेजुएलाको विशेष आर्थिक क्षेत्रभित्र पहिचान गरिएका २३ वटा ‘छायाँ ट्याङ्कर’ मध्ये तीनवटा पानामा झण्डाअन्तर्गत सञ्चालनमा छन् र ती सबै प्रतिबन्धित भेनेजुएलाली कच्चा तेलले भरिएका छन् ।
‘यदि राग्नार, बाल्सा र लार्कोले प्रस्थान गर्ने प्रयास गरे भने पानामा झण्डाअन्तर्गत सञ्चालनमा भएकाले ती उच्च जोखिमको कार्यान्वयन श्रेणीमा पर्छन्,’ अम्पात्जिदिसले भने, ‘सेनचुरीजमा देखिएजस्तै जफत हुन सक्छ ।’
राग्नार डिसेम्बर १६ मा लोड गरिएको थियो भने बाल्सा र लार्को डिसेम्बर १७ मा लोड गरिएको थियो ।
‘पहिले नै प्रतिबन्धित जहाजहरूबाहेक अमेरिका भेनेजुएलाबाट कार्गोसहित प्रस्थान गर्ने प्रयास गर्ने अन्य ‘छायाँ फ्लीट’सँग सम्बन्धित जहाजहरूलाई पनि लक्षित गर्न झनै इच्छुक देखिन्छ विशेष गरी झण्डाविहीन (स्टेटलेस) वा पानामा झण्डा बोकेका जहाजहरू,’ अम्पात्जिदिसले भने ।
चर्टफ ग्रुपका संघीय रणनीति तथा सुरक्षा प्रमुख तथा अवकाशप्राप्त कोस्ट गार्ड कप्तान आरोन रोथका अनुसार ‘यस सम्पूर्ण घटनाक्रमको सबैभन्दा चासोको पक्ष भनेको भेनेजुएलाको तेलमाथि दबाब बढाउँदा केवल मादुरो शासनमाथि मात्र होइन, चीनमाथि पनि रणनीतिक असर पर्नु हो ।’
‘यो प्रक्रिया लामो समयसम्म चलिरहेमा अमेरिका–चीन कुटनीतिमा वार्ताको ठाउँ सिर्जना हुन सक्छ, किनकि भेनेजुएलाको तेल चीनलाई छुटमा उपलब्ध हुँदै आएको छ र चीनले प्रशोधन गर्न सक्ने खालको भारी कच्चा तेल हो । भेनेजुएलाको तेल नपाएपछि चीनले रूस र मध्यपूर्वबाट तेल किन्नुपर्ने हुन्छ, जुन उसलाई महँगो पर्छ,’ उनले थपे ।
सन् २०२५ सम्म भेनेजुएलाले करिब ९ लाख ब्यारेल कच्चा तेल र कन्डेन्सेट उत्पादन गरेको छ, जुन विश्व आपूर्तिको झन्डै १ प्रतिशत हो । केप्लरको तथ्याङ्कअनुसार चीनले भेनेजुएलाको उत्पादनको करिब ७६ प्रतिशत खरिद गर्छ । अमेरिकाले २०२५ मा करिब १७ प्रतिशत आयात गरेको छ, जुन २०२४ को तुलनामा झन्डै आधा हो । क्युबा, स्पेन र इटाली भेनेजुएलाली तेलका अन्य महत्त्वपूर्ण ग्राहक हुन् ।
अमेरिकी कोस्ट गार्ड र अमेरिकी यातायात विभागले प्रतिक्रिया मागलाई ह्वाइट हाउसतर्फ पठाएका थिए, तर समाचार लेखिँदासम्म ह्वाइट हाउसले कुनै प्रतिक्रिया दिएको थिएन ।
केप्लरको तथ्याङ्कले देखाउँछ कि सेनचुरीज पहिले पनि भेनेजुएलाली कच्चा तेल र इन्धन तेलको ढुवानीसँग सम्बन्धित विभिन्न गतिविधिमा संलग्न थियो । जस्तै– भेनेजुएलाको जोसे तेल टर्मिनलमा लामो दूरीका ट्याङ्करका रूपमा लोडिङ गर्नेदेखि भेनेजुएला र मलेसियाको समुद्रतटबाहिर ट्रान्ससिपमेन्ट गर्ने कामसम्म ।
जोसे तेल टर्मिनलमा कच्चा तेल लोड गरेपछि अमेरिका सेनचुरीजलाई जफत गरेको केप्लरको तथ्याङ्कले देखाउँछ । ट्याङ्कर लोड हुनुअघि यसको वास्तविक स्थान लुकाउन झुट्टा एआईएस संकेत (स्पुफिङ) प्रयोग गरिएको पत्ता लागेको थियो । गलत संकेतले डिसेम्बरको सुरुवातमा जहाज क्यारिबियनतर्फ जाँदै गरेको डिसेम्बर १२ मा कुरासाओको उत्तरी तट पुगेको र त्यहाँ स्थिर रहेको देखाएको थियो ।
तर केप्लरको तस्बिर विश्लेषणअनुसार जहाज कम्तीमा डिसेम्बर ४ देखि नै भेनेजुएलाको तट नजिकै थियो । थप तस्बिरहरूले उक्त अवधिमा ट्याङ्कर खाली रहेको देखाए । तर डिसेम्बर ९ मा उपग्रह तस्बिरले भेनेजुएलाको जोट बन्दरगाहको पश्चिमी घाटमा ट्याङ्कर लोड भइरहेको पुष्टि गर्यो ।
केप्लरले समीक्षा गरेका भेनेजुएलाली बन्दरगाह सञ्चालन प्रतिवेदनअनुसार, ुक्र्यागु उपनामअन्तर्गत सञ्चालनमा रहेको उक्त जहाज त्यही समय सेनचुरीज लोड भइरहेको घाटबाट करिब २० लाख ब्यारेल भेनेजुएलाली मेरेय कच्चा तेलले भरिएको थियो । लोडिङपछि सेनचुरीज जोटको पूर्वतर्फ नै रह्यो र डिसेम्बर १६ मा भेनेजुएलाको लेचेरीया तट नजिकै रहेको देखियो ।
‘दुई दिनपछि उपग्रह तस्बिरले जहाज भेनेजुएलाली पानी छोडिसकेको र ग्रेनेडाको दक्षिणतर्फ करिब तीन माइल दूरीमा देखिएको पुष्टि गर्यो, जुन एसियातर्फको यात्रासँग मेल खान्छ,’ केप्लरको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।
स्पुफिङ र ट्याङ्कर–टु–ट्याङ्कर ट्रान्ससिपमेन्ट प्रयोग गरिएकाले प्रतिबन्धित तेल बोकेको कुनै पनि जहाज सीधै चीनतर्फ जाँदैछ कि छैन भन्ने कुरा बजारले अग्रिम रूपमा थाहा पाउन सक्दैन । पुष्टि प्रायः पछि मात्र हुन्छ । तर सप्ताहन्तमा जफत गरिएका दुवै जहाजको चीनतर्फ तेल ढुवानी गरेको अघिल्लो इतिहास रहेको केप्लरले जनाएको छ ।
सेनचुरीज पहिलोपटक अप्रिल २०२० मा करिब २० लाख ब्यारेल प्रतिबन्धित भेनेजुएलाली मेरेय कच्चा तेल लोड गरेको देखिएको थियो । उक्त तेल चीनको शान्दोङ प्रान्तस्थित यान्ताई तेल टर्मिनलमा झारिएको थियो ।
सप्ताहन्तमा जफत गरिएको दोस्रो जहाज बेला १ भने खाली अवस्थामा भेनेजुएलातर्फ जाँदै थियो । यसले यसै वर्ष मार्च मध्यतिर इरानी तेल चीनको छिङदाओ पुर्याएको थियो । बेला १ ले भेनेजुएलाबाट गरेको अन्तिम यात्रा मे २०२३ मा थियो र त्यो तेल पनि छिङदाओ र तियानजिन, चीन पुगेको थियो ।
‘ट्रम्प प्रशासनले चीनतर्फ गइरहेको जहाज जफत गरेपछि चीनबाट कस्तो प्रतिक्रिया आउँछ भन्ने कुरा अझै देखिन बाँकी छ,’ लिपो अयल एसोसिएट्सका अध्यक्ष एन्ड्र्यु लिपोले भने ।
पानामा झण्डावाहक सेनचुरीजजस्ता जहाजहरूको जफत अमेरिका, चीन र पानामाबीच पानामा नहरको नियन्त्रणलाई लिएर चलिरहेको तनावकै बीचमा भएको हो । ट्रम्पले नहर चीनको नियन्त्रणमा रहेको भन्दै पानामा नहर फिर्ता लिने धम्कीसमेत दिएका छन् ।
‘भू–राजनीतिले विभिन्न रूपले विश्व व्यापार, आर्थिक सम्बन्ध र समुद्री आपूर्ति शृंखलामा झनै प्रभाव पार्दै गएको छ । यो त्यसैको अर्को उदाहरण हो,’ जेनेटाका प्रमुख ढुवानी विश्लेषक पिटर स्यान्डले भने ।
पानामाको सहकार्य आवश्यक पर्ने कानुनी सम्झौता प्रयोग गरेर अमेरिका जहाज जफत गर्नु चीनले नहरसम्बन्धी ठूलो विवादको सन्दर्भमा हेर्न सक्ने विश्लेषकहरूको भनाइ छ ।
आपूर्ति शृंखला परामर्श कम्पनी एक्जिगरका सीईओ ब्रान्डन ड्यानियल्सका अनुसार, ‘यदि जहाज साँच्चिकै पानामा झण्डावाहक हो र तपाईं उच्च समुद्रमा चढ्दै हुनुहुन्छ भने सामान्यतया झण्डा राज्यको अनुमति चाहिन्छ (सेनचुरीजका हकमा पानामा) । अमेरिका र पानामाबीच त्यस्तो सहमति छ जसले अनुमति प्रक्रिया छिटो बनाउँछ ।’
चीनले पछिल्लो अमेरिकी कदमलाई अन्तर्राष्ट्रिय कानुन उल्लङ्घनका रूपमा चित्रित गरे पनि अमेरिका यसलाई प्रतिबन्ध छल्ने र कार्यान्वयनबाट बच्न ‘छायाँ फ्लीट’का रणनीति प्रयोग गरिएको घटनाका रूपमा हेर्दै आएको छ ।
हङकङस्थित सीके हट्चिसनले नहरको दुवै छेउमा रहेका बाल्बोआ र क्रिस्टोबाल बन्दरगाह सञ्चालन गर्छ । अमेरिकाले चीनको ‘प्रभाव र नियन्त्रण’ रहेको आरोप लगाउँदै यसलाई अमेरिका–पानामा सन्धिको उल्लङ्घन भनेको छ ।
यसै वर्ष सीके हट्चिसन र ब्ल्याकरोके नेतृत्व गरेको कन्सोर्टियम (ग्लोबल इन्फ्रास्ट्रक्चर पार्टनर्स र मेडिटेरेनियन सिपिङमार्फत) बीच पानामा नहरका दुई विवादित बन्दरगाह बिक्री गर्ने प्रारम्भिक सम्झौता रोकिएको छ । चीन यस सम्झौताविरुद्ध रहेको बताइन्छ र प्रस्तावित २२.८ अर्ब डलरको सम्झौतामा राज्य–स्वामित्वको ढुवानी कम्पनी कोस्कोलाई नियन्त्रणकारी हिस्सा दिन दबाब दिइरहेको छ।
ड्यानियल्सका अनुसार यदि कोस्को सम्झौतामा जोडियो भने ट्रम्प प्रशासनको चिनियाँ प्रभावसम्बन्धी चिन्ता कायमै रहनेछ । तर उनले पानामाका राष्ट्रपति होसे राउल मुलिनोलाई ‘एशियाली व्यापारिक साझेदारहरूसँगको विश्वासलाई पनि महत्त्व दिने’ नेता भनेका छन् ।
‘बाल्बोआ र क्रिस्टोबालमा चीनका थप आक्रामक चालहरूले पानामालाई नहर तटस्थ राख्न वा अमेरिकासँग सहकार्य गर्नबाट रोक्दैन,’ आपूर्ति शृंखला परामर्श कम्पनी एक्जिगरका सीईओ ब्रान्डन ड्यानियल्सले भने ।
‘कोस्कोको नियन्त्रणसँगै चीनले विश्वव्यापी कन्टेनर ट्रान्ससिपमेन्ट क्षमतामा ‘चोकप्वाइन्ट’, बर्थिङ प्राथमिकता, यार्ड सञ्चालन र व्यावसायिक डाटामा प्रभाव जमाउन सक्छ । यसले आपूर्ति शृंखलामा दबाब पर्छ । तर चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीले आज पनि हङकङका निकायहरूमाथि प्रभाव प्रयोग गर्न सक्छ,’ उनले थपे ।
उनका अनुसार अहिलेको अवस्थाले पानामाको चीन र अमेरिका दुवैसँगको गतिशील र जटिल सम्बन्ध देखाउँछ । ‘पानामा दक्षिण एसियाली व्यापार मार्ग बन्न र जहाजहरूको प्रमुख झण्डा राज्य हुन केन्द्रित छ, तर दिगो वित्तीय स्रोतका लागि अमेरिकासँगको सहकार्यलाई रणनीतिक अपरिहार्यता ठान्छ,’ ड्यानियल्सले भने ।
